El zeugma en el «Guzmán de Alfarache» de Mateo Alemán

Autores/as

  • Iria Pin Moros Universidade de Santiago de Compostela

Resumen

El zeugma es una de las figuras más características del Guzmán de Alfarache, y su empleo implica un constante reto para el lector. El estudio de este recurso da cuenta de ciertas preferencias de Mateo Alemán, interesado en deleitar a sus lectores y evitar el tedio que podría derivar de una excesiva repetición o simetría. Si bien en ocasiones la omisión de un término recuperable en el discurso busca simplemente compensar la dilatación del período, sin que forma y sentido varíen (zeugma simple), existe otra vertiente, el zeugma complejo, donde lo omitido presenta modificaciones. Es sobre todo esta última la que evidencia también una búsqueda de la agudeza por parte de Alemán, que despliega su ingenio y confía en el «discreto lector», cuya participación en el juego retórico es imprescindible para comprender la obra. De este modo, en el presente artículo se pretende exponer las conclusiones extraídas del análisis del zeugma en el Guzmán de Alfarache, una obra que conjuga la variedad y el decoro, la amplificatio y la brevitas.

Palabras clave

retórica, estilo, zeugma, Mateo Alemán, Guzmán de Alfarache

Citas

ALEMÁN, Mateo, Guzmán de Alfarache, ed. Luis Gómez Canseco, Madrid, Real Academia Española; Barcelona, Galaxia Gutenberg – Círculo de Lectores, 2012.

ALEMÁN, Mateo, Ortografía castellana, ed. Francisco Ramírez Santacruz, en La obra completa, dir. Pedro M. Piñero Ramírez y Katharina Niemeyer, vol. 1 (Obra varia), Madrid, Iberoamericana; Frankfurt am Main, Vervuert; Sevilla, Junta de Andalucía – Universidad de Sevilla, 2014.

AZAUSTRE, Antonio y CASAS, Juan, Manual de retórica española, Barcelona, Ariel, 1997.

BRINK, K. O., “A Forgotten Figure of Style in Tacitus”, The Classical Review, 58-2 (1944), pp. 43-45.

CÁNOVAS MÉNDEZ, Marcos, “Elipsis y zeugma en El Buscón de Quevedo”, Boletín de la Biblioteca de Menéndez Pelayo, 72 (1996), pp. 17-38.

CARVALLO, Luis Alfonso de, Cisne de Apolo, ed. Alberto Porqueras Mayo, Kassel, Reichenberger, 1997.

CASAS RIGALL, Juan, Agudeza y retórica en la poesía amorosa de cancionero, Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da Universidade de Santiago de Compostela, 1995.

CHEVALIER, Maxime, Quevedo y su tiempo: la agudeza verbal, Barcelona, Crítica, 1992.

CROLL, Morris W., Style, Rhetoric, and Rhythm, ed. J. Max Patrick y Robert O. Evans, Princeton, Princeton University Press, 1966.

DAVIS, Barbara, “The Style of Mateo Alemán’s Guzmán de Alfarache”, Romanic Review, 66-3 (1975), pp. 199-213.

DESPAUTÈRE, Jean, De figuris liber, Lugduni, [Laurent Hylaire], 1528, 28-11-2018,<http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000188835&page=1>.

DESPAUTERIO, Juan: vid. DESPAUTÈRE, Jean.

DEVOTO, Daniel, “Prosa con faldas, prosa encadenada”, Edad de Oro, 3 (1984), pp. 33-65.

Diccionario de Autoridades, vol. 2, Madrid, Gredos, 1990, 28-11-2018, <http://web.frl.es/DA.html>.

FOULCHÉ-DELBOSC, Raymond, “Bibliographie de Mateo Alemán: 1598-1615”, Revue Hispanique, 42 (1918), pp. 481-556.

Glosa super “Graecismum” Eberhardi Bethuniensis. Capitula I-III: De figuris coloribusque rhetoricis, ed. Anne Grondeux, Turnhout, Brepols Pub-lishers, 2010.

GÓMEZ CANSECO, Luis (ed.), Guzmán de Alfarache, Madrid, Real Academia Española; Barcelona, Galaxia Gutenberg – Círculo de Lectores, 2012.

GRANADA, fray Luis de, Los seis libros de la “Retórica Eclesiástica”, o método de predicar, trad. Manuel López-Muñoz, Logroño, Instituto de Estudios Riojanos; Calahorra, Ayuntamiento de Calahorra, 2010.

GRAU CODINA, Ferran, “Retórica y estilo: Tácito y lo sublime”, Studia Philologica Valentina, 8-5 (2005), pp. 141-161.

GRIPPEN, Diana Patton, Multiplicity of Styles in the “Guzmán de Alfarache”, Tesis Doctoral, Ann Arbor (Michigan), University Microfilms International (UMI), 1976.

HATZFELD, Helmut, “El estilo barroco de Guzmán de Alfarache”, trad. Ana M.ª Aznar, Prohemio, 6-1 (1975), pp. 7-19.

HERRERA, Fernando de, Anotaciones a la poesía de Garcilaso, ed. Inoria Pepe y José María Reyes, Madrid, Cátedra, 2001.

JIMÉNEZ PATÓN, Bartolomé, Eloquentia romana, en Mercurius Trimegistus, Baeza, Pedro de la Cuesta Gallo, 1621, fols. 206-286, 30-11-2018, <http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000095437&page=1>.

JIMÉNEZ PATÓN, Bartolomé, Eloquentia sacra, en Mercurius Trimegistus, Baeza, Pedro de la Cuesta Gallo, 1621, fols. 1-45, 30-11-2018, <http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000095437&page=1>.

JIMÉNEZ PATÓN, Bartolomé, Mercurius Trimegistus, sive de triplici eloquentia sacra, española, romana, Baeza, Pedro de la Cuesta Gallo, 1621, 30-11-2018,<http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000095437&page=1>.

JIMÉNEZ PATÓN, Bartolomé, Elocuencia española en arte, ed. Gianna Carla Marras, Madrid, El Crotalón, 1987 [1604].

KENISTON, Hayward, The Syntax of Castilian Prose: the Sixteenth Century, Chicago, The University of Chicago Press, 1937.

LAUSBERG, Heinrich, Manual de retórica literaria, trad. José Pérez Riesco, Madrid, Gredos, 1966 (vol. 1) y 1967 (vol. 2) [1960].

LUSSKY, Ernest A., “Misapplications of the Term Zeugma”, The Classical Journal, 48-8 (1953), pp. 285-290.

MACK, Sara, “‘The Single Supplie’: Some Observations on Zeugma with Particular Reference to Vergil”, Ramus, 9-2 (1980), pp. 101-111.

MÁRQUEZ VILLANUEVA, Francisco, “Sevilla y Mateo Alemán”, en Atalayas del Guzmán de Alfarache, ed. Pedro M. Piñero Ramírez, Sevilla, Universidad de Sevilla – Diputación de Sevilla, 2002, pp. 45-64.

MARTÍNEZ BOGO, Enrique, Retórica y agudeza en la prosa satírico-burlesca de Quevedo, Tesis Doctoral, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela (Repositorio Minerva), 2009, 28-11-2018, <https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/2611/9788498873085.pdf?sequence=3&isAllowed=y>.

MENÉNDEZ PIDAL, Ramón, La lengua de Cristóbal Colón, Madrid, Espasa-Calpe, 1958 [1942].

MENÉNDEZ PIDAL, Ramón, La lengua castellana en el siglo XVII, Madrid, Espasa-Calpe, 1991.

MICÓ, José María, “La conciencia textual de Mateo Alemán”, en Atalayas del Guzmán de Alfarache, ed. Pedro M. Piñero Ramírez, Sevilla, Universidad de Sevilla – Diputación de Sevilla, 2002, pp. 241-254.

NEBRIJA, Antonio de, Gramática sobre la lengua castellana, ed. Carmen Lozano, Madrid, Real Academia Española; Barcelona, Galaxia Gutenberg – Círculo de Lectores, 2011.

NÚÑEZ, Salvador (ed.), Retórica a Herenio, Madrid, Gredos, 1997.

PEALE, C. George, “Guzmán de Alfarache como discurso oral”, Journal of Hispanic Philology, 4-1 (1979), pp. 25-57.

PÉREZ DE LEDESMA, Gonzalo, Censura de la elocuencia, ed. Giuseppina Ledda y Vittoria Stagno, Madrid, El Crotalón, 1985.

PIÑERO RAMÍREZ, Pedro M., “Los retratos de Mateo Alemán”, en La obra completa, dir. Pedro M. Piñero Ramírez y Katharina Niemeyer, vol. 1 (Obra varia), Madrid, Iberoamericana; Frankfurt am Main, Vervuert; Sevilla, Junta de Andalucía – Universidad de Sevilla, 2014, pp. XXI-LXXVII.

PORFIRIO, Pomponio, Commentum in Horatium Flaccum, ed. Alfred Holder, Hildesheim, Georg Olms, 1967.

QUEVEDO, Francisco de, La vida del Buscón, ed. Fernando Cabo Aseguinolaza, Madrid, Real Academia Española; Barcelona, Galaxia Gutenberg – Círculo de Lectores, 2011.

QUINTILIANO, Institutionis oratoriae libri XII. Sobre la formación del orador: doce libros, ed. Alfonso Ortega Carmona, Salamanca, Servicio de Publicaciones de la Universidad Pontificia de Salamanca, 1997-2001.

RAMÍREZ SANTACRUZ, Francisco, “El pícaro y la voz: reflexiones sobre la prédica y la murmuración en el Guzmán de Alfarache”, Lectura y Signo, 7 (2012), pp. 201-220, 29-11-2018, .

REQUEJO PRIETO, José María, “Sobre el zeugma. Comentario al tratamiento del zeugma en el manual de Hofmann-Szantyr”, Cuadernos de Filología Clásica, 22 (1989), pp. 219-227, 29-11-2018,<http://revistas.ucm.es/index.php/CFCA/article/viewFile/CFCA8989120219A/3044>.

Retórica a Herenio, ed. Salvador Núñez, Madrid, Gredos, 1997.

RICO, Francisco, “Introducción”, en La novela picaresca española, ed. Francisco Rico, vol. 1, Barcelona, Planeta, 1967.

RODRÍGUEZ ÁLAMO, Francisco de Borja, Cervantes y la picaresca, Tesis Doctoral, Madrid, Universidad Autónoma de Madrid, 2015, 29-11-2018,<https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/667876/rodriguez_alamo_francisco_de_borja.pdf?sequence=1>.

RODRÍGUEZ MANSILLA, Fernando, “La obra completa de Mateo Alemán: Obra varia”, en Oro de Indias, 9 de febrero de 2015, 29-11-2018, <https://orodeindias.wordpress.com/2015/02/09/la-obra-completa-de-mateo-aleman-obra-varia/>.

RUFINIANUS, Iulius, De schematis lexeos, ed. Carolus Halm, en Rhetores latini minores, Frankfurt am Main, Minerva, 1964, pp. 48-58.

SABOR DE CORTÁZAR, Celina, “Notas para el estudio de la estructura del Guzmán de Alfarache”, Filología, 8-1/2 (1962), pp. 79-95.

SOBEJANO, Gonzalo, “Un perfil de la picaresca: el pícaro hablador”, en Studia hispanica in honorem R. Lapesa, vol. 3, Madrid, Cátedra-Seminario Menéndez Pidal – Gredos, 1975, pp. 467-485, 29-11-2018, <http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/un-perfil-de-la-picares-ca-el-pcaro-hablador-0/html/021a1892-82b2-11df-acc7-002185ce6064_5.html>.

VALDÉS, Juan de, Diálogo de la lengua, ed. José Enrique Laplana, Barcelona, Crítica, 2010.

Biografía del autor/a

Iria Pin Moros, Universidade de Santiago de Compostela

Departamento de Lingua e Literatura Españolas, Teoría da Literatura e Lingüística Xeral. Investigadora en Formación y Perfeccionamiento. Contratada FPU.

Publicado

04-12-2019

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.