Nebrija’s Silent Legacy: The "Tertia quinquagena" in Spanish Ecclesiastical Lexicography (1556-1798)

Authors

Abstract

Elio Antonio de Nebrija’s influence on philology and biblical studies extended well beyond his lifetime. This paper explores how his annotations to the Vulgate, compiled in the Tertia quinquagena (1516), were incorporated —often without attribution— into successive editions of the widely circulated Vocabularium seu lexicon ecclesiasticum by Rodrigo Fernández de Santaella and later editors, from 1556 to the late 18th century. The study focuses on the chronology and mechanisms of this reception, highlighting the roles of Eustaquio Cervantes de Morales and Diego Jiménez Arias, who disseminated Nebrija’s annotations within the vernacular sacred lexicography of post-Tridentine Spain.

Keywords

Latin Humanism, Biblical Studies, Elio Antonio de Nebrija, Lexicography

References

CERVANTES DE MORALES, Eustaquio, Dictionarium ecclesiasticum, olim per Rodericum Ferdinandum a Sancta Ella, Artium et Sacrae Theologiae magistrum, utcunque (prout tunc tempora ferebant) concinnatum: nunc uero ab innumeris pudendisque, quibus scatebat, erroribus, partim ipsius autoris, partim librariorum culpa commissis, summa cum diligentia uindicatum, ac deinde multiplicibus iisdemque non poenitendis accessionibus locupletatum et auctum per Eustathium Morum Ceruantaeum Cantabrum. Accesserunt praeter alias innumeras dictiones, herbarum, arborum, fruticum, auium, animalium, lapidum mineralium, monetarum, ponderum et mensurarum nomina, quae quidem in Sacris Literis reperiuntur, omnia per ipsum Eustathium dilucide et fideliter elucidata et notata hoc signo *, Salmanticae, apud Ioannem Mariam da Terra Noua et Iacobum Archarium, 1556.

FERNÁNDEZ DE SANTAELLA, Rodrigo, Vocabularium ecclesiasticum, Impressum Hispali, i[n] officina Joha[n]is, Thome [et] Magni socio[rum] ex Germania, 1499.

FERNÁNDEZ LÓPEZ, Sergio, El Cantar de los Cantares en el Humanismo español: la tradición judía, Huelva, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2009.

FRANCIOSINI, Lorenzo, Vocabolario español e italiano compuesto por Lorenzo Franciosini florentino, nuevamente sacado a la luz y de muchos errores purgado. Segunda parte, Venezia, Stamperia Baglioni, 1796.

GILLY, C., “Una obra desconocida de Nebrija contra Erasmo y Reuchlin”, en M. Revuelta Sañudo y C. Morón Arroyo, eds., El erasmismo en España, Santander, Sociedad Menéndez Pelayo, 1986, pp. 195-218.

GILLY, C., “Otra vez Nebrija, Erasmo, Reuchlin y Cisneros”, Boletín de la Sociedad Castellonense de Cultura, LXXIV (1998), pp. 257-340.

GONZÁLEZ VEGA, Felipe, “Vida o escritura en Antonio de Nebrija: apuntes para una fenomenología de los incrustes biográficos en su prosa de ideas (Vocabulario y Tertia quinquagena)”, en Iñigo Ruiz Arzalluz (coord.), Estudios de Filología e Historia en honor del profesor Vitalino Valcárcel, I, Vitoria, Universidad del País Vasco, 2014, pp. 391-399.

JIMÉNEZ ARIAS, Diego, Lexicon Ecclesiasticum Latino-Hispanicum ex Sacris Bibliis, Conciliis, Pontificum ac theologorum decretis, Divorum vitis, uariis dictionariis, aliisque probatissimis scriptoribus concinnatum, seruata ubique uera etymologiae, ortographiae et accentus ratione. Opus nouum. Ad augustissimum Philippum II, Hispaniarum Regem Catholicum. Autore F. Didaco Ximenez Arias Alcantarensi theologo ord. Praedicatorum. Quantas ventajas haga este Vocabulario al más nuevo de Rod. de Sancta Ella, no solo en millares de más vocablos, mas en otras cosas, cotejándolos, lo conocerás, Salmanticae, in aedibus Andreae a Portonariis, 1566.

JIMÉNEZ ARIAS, Diego, Lexicon Ecclesiasticum Latino-Hispanicum ex Sacris Bibliis, Conciliis, Pontificum ac theologorum decretis, Divorum vitis, uariis dictionariis, aliisque probatissimis scriptoribus concinnatum […] Autore F. Didaco Ximenez Arias Alcantarensi theologo ord. Praedicatorum, nunc denuo ab eodem autore […] auctum et locupletatum multis additionibus […]. Salmanticae, in aedibus Vincentii a Portonariis (apud heredes Ioannis a Canoua), 1579.

MARTÍN BAÑOS, Pedro, introd., MACÍAS ROSENDO, Baldomero, ed., Antonio de Nebrija, Apología, Huelva, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2014.

MARTÍN BAÑOS, Pedro, Nueva caracola del bibliófilo nebrissense. Repertorio bibliográfico de la obra impresa y manuscrita de Antonio de Nebrija (siglos XV-XVI), Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 2022.

MARTÍN BAÑOS, Pedro, La pasión del saber. Vida de Antonio de Nebrija, Huelva, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2019.

MEDINA GUERRA, Antonia María, Las ediciones del Vocabularium seu lexicon ecclesiasticum de Rodrigo Fernández de Santaella y Diego Jiménez Arias (1499-1798), Málaga, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Málaga, 1998.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Dictionarium Latinum-Hispanicum, Salmanticae, [Juan de Porras], 1492.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Aelii Antonii Nebrissensis ex grammatico rhetoris in Complutensi gymnasio atque proinde historici regii in quinquaginta Sacrae Scripturae locos non uulgariter enarratos tertia quinquagena, [Alcalá de Henares, Arnao Guillén de Brocar], 1516.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Aelii Antonii Nebrissensis ex grammatico rhetoris in Complutensi gymnasio atque proinde historici regii in quinquaginta Sacrae Scripturae locos non uulgariter enarratos tertia quinquagena, París, Regnault Chaudiere, 1520.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Aelii Antonii Nebrissensis ex grammatico rhetoris in Complutensi gymnasio atque proinde historici regii apologia earum rerum quae illi obiiciuntur. Eiusdem Antonii Nebriss. in quinquaginta Sacrae Scripturae locos non uulgariter enarratos tertia quinquagena. Eiusdem Antonii de digitorum computatione, apud inclytam Garnatam, mense februario, 1535.

Published

2025-12-19

How to Cite

Dávila Pérez, A. (2025). Nebrija’s Silent Legacy: The "Tertia quinquagena" in Spanish Ecclesiastical Lexicography (1556-1798). Studia Aurea, 19, 399–418. https://doi.org/10.5565/rev/studiaaurea.648

Downloads

Download data is not yet available.

Funding data