La huella silenciosa de Nebrija: la "Tertia quinquagena" en la lexicografía eclesiástica española (1556-1798)

Autores/as

Resumen

Elio Antonio de Nebrija ejerció una notable influencia en la filología y la teología de su tiempo y de la posteridad. Este estudio analiza cómo sus anotaciones a la Vulgata, contenidas en la Tertia quinquagena (1516), fueron incorporadas —a menudo sin citar al autor— en las ediciones del Vocabularium seu lexicon ecclesiasticum de Rodrigo Fernández de Santaella y sus continuadores entre 1556 y 1798. El trabajo se centra en la cronología de esta recepción y en el papel clave de Eustaquio Cervantes de Morales y Diego Jiménez Arias, quienes difundieron las anotaciones nebrisenses en la lexicografía sagrada vernácula tras el Concilio de Trento.

Palabras clave

Humanismo latino, Biblismo, Elio Antonio de Nebrija, Lexicografía

Citas

CERVANTES DE MORALES, Eustaquio, Dictionarium ecclesiasticum, olim per Rodericum Ferdinandum a Sancta Ella, Artium et Sacrae Theologiae magistrum, utcunque (prout tunc tempora ferebant) concinnatum: nunc uero ab innumeris pudendisque, quibus scatebat, erroribus, partim ipsius autoris, partim librariorum culpa commissis, summa cum diligentia uindicatum, ac deinde multiplicibus iisdemque non poenitendis accessionibus locupletatum et auctum per Eustathium Morum Ceruantaeum Cantabrum. Accesserunt praeter alias innumeras dictiones, herbarum, arborum, fruticum, auium, animalium, lapidum mineralium, monetarum, ponderum et mensurarum nomina, quae quidem in Sacris Literis reperiuntur, omnia per ipsum Eustathium dilucide et fideliter elucidata et notata hoc signo *, Salmanticae, apud Ioannem Mariam da Terra Noua et Iacobum Archarium, 1556.

FERNÁNDEZ DE SANTAELLA, Rodrigo, Vocabularium ecclesiasticum, Impressum Hispali, i[n] officina Joha[n]is, Thome [et] Magni socio[rum] ex Germania, 1499.

FERNÁNDEZ LÓPEZ, Sergio, El Cantar de los Cantares en el Humanismo español: la tradición judía, Huelva, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2009.

FRANCIOSINI, Lorenzo, Vocabolario español e italiano compuesto por Lorenzo Franciosini florentino, nuevamente sacado a la luz y de muchos errores purgado. Segunda parte, Venezia, Stamperia Baglioni, 1796.

GILLY, C., “Una obra desconocida de Nebrija contra Erasmo y Reuchlin”, en M. Revuelta Sañudo y C. Morón Arroyo, eds., El erasmismo en España, Santander, Sociedad Menéndez Pelayo, 1986, pp. 195-218.

GILLY, C., “Otra vez Nebrija, Erasmo, Reuchlin y Cisneros”, Boletín de la Sociedad Castellonense de Cultura, LXXIV (1998), pp. 257-340.

GONZÁLEZ VEGA, Felipe, “Vida o escritura en Antonio de Nebrija: apuntes para una fenomenología de los incrustes biográficos en su prosa de ideas (Vocabulario y Tertia quinquagena)”, en Iñigo Ruiz Arzalluz (coord.), Estudios de Filología e Historia en honor del profesor Vitalino Valcárcel, I, Vitoria, Universidad del País Vasco, 2014, pp. 391-399.

JIMÉNEZ ARIAS, Diego, Lexicon Ecclesiasticum Latino-Hispanicum ex Sacris Bibliis, Conciliis, Pontificum ac theologorum decretis, Divorum vitis, uariis dictionariis, aliisque probatissimis scriptoribus concinnatum, seruata ubique uera etymologiae, ortographiae et accentus ratione. Opus nouum. Ad augustissimum Philippum II, Hispaniarum Regem Catholicum. Autore F. Didaco Ximenez Arias Alcantarensi theologo ord. Praedicatorum. Quantas ventajas haga este Vocabulario al más nuevo de Rod. de Sancta Ella, no solo en millares de más vocablos, mas en otras cosas, cotejándolos, lo conocerás, Salmanticae, in aedibus Andreae a Portonariis, 1566.

JIMÉNEZ ARIAS, Diego, Lexicon Ecclesiasticum Latino-Hispanicum ex Sacris Bibliis, Conciliis, Pontificum ac theologorum decretis, Divorum vitis, uariis dictionariis, aliisque probatissimis scriptoribus concinnatum […] Autore F. Didaco Ximenez Arias Alcantarensi theologo ord. Praedicatorum, nunc denuo ab eodem autore […] auctum et locupletatum multis additionibus […]. Salmanticae, in aedibus Vincentii a Portonariis (apud heredes Ioannis a Canoua), 1579.

MARTÍN BAÑOS, Pedro, introd., MACÍAS ROSENDO, Baldomero, ed., Antonio de Nebrija, Apología, Huelva, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2014.

MARTÍN BAÑOS, Pedro, Nueva caracola del bibliófilo nebrissense. Repertorio bibliográfico de la obra impresa y manuscrita de Antonio de Nebrija (siglos XV-XVI), Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 2022.

MARTÍN BAÑOS, Pedro, La pasión del saber. Vida de Antonio de Nebrija, Huelva, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2019.

MEDINA GUERRA, Antonia María, Las ediciones del Vocabularium seu lexicon ecclesiasticum de Rodrigo Fernández de Santaella y Diego Jiménez Arias (1499-1798), Málaga, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Málaga, 1998.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Dictionarium Latinum-Hispanicum, Salmanticae, [Juan de Porras], 1492.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Aelii Antonii Nebrissensis ex grammatico rhetoris in Complutensi gymnasio atque proinde historici regii in quinquaginta Sacrae Scripturae locos non uulgariter enarratos tertia quinquagena, [Alcalá de Henares, Arnao Guillén de Brocar], 1516.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Aelii Antonii Nebrissensis ex grammatico rhetoris in Complutensi gymnasio atque proinde historici regii in quinquaginta Sacrae Scripturae locos non uulgariter enarratos tertia quinquagena, París, Regnault Chaudiere, 1520.

NEBRIJA, Elio Antonio de, Aelii Antonii Nebrissensis ex grammatico rhetoris in Complutensi gymnasio atque proinde historici regii apologia earum rerum quae illi obiiciuntur. Eiusdem Antonii Nebriss. in quinquaginta Sacrae Scripturae locos non uulgariter enarratos tertia quinquagena. Eiusdem Antonii de digitorum computatione, apud inclytam Garnatam, mense februario, 1535.

Publicado

19-12-2025

Cómo citar

Dávila Pérez, A. (2025). La huella silenciosa de Nebrija: la "Tertia quinquagena" en la lexicografía eclesiástica española (1556-1798). Studia Aurea, 19, 399–418. https://doi.org/10.5565/rev/studiaaurea.648

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Datos de los fondos